ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਮੰਦਿਰ (ਉਚਾਈ 3,583 ਮੀਟਰ) ਚੋਰਬਾੜੀ ਝੀਲ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੇਠਾਂ ਮੰਦਾਕਿਨੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਸਤਤ ‘ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ’ ‘ਚ ਵੀ ਕੀਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਮੰਦਾਕਿਨੀ ਵਾਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਪਿਘਲ ਗਏ ਹਨ। ਮੰਦਾਕਿਨੀ ਨਦੀ ਕੇਦਾਰਨਾਥ, ਰਾਮਬਾੜਾ, ਗੌਰੀਕੁੰਡ, ਉਕੀਮੱਠ, ਗੁਪਤਕਾਸ਼ੀ, ਚੰਦਨਪੁਰੀ, ਤਿਲਵਾੜਾ ਤੇ ਰੁਦਰਪ੍ਰਯਾਗ ਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤੀਰਥ–ਅਸਥਾਨਾਂ ‘ਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੋਈ ਅੰਤ ‘ਚ ਅਲਕਨੰਦਾ ਨਦੀ ‘ਚ ਜਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ–ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦੇ ਅਦਿੱਖ ਰੂਪ ‘ਸਦਾਸ਼ਿਵ’ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਤੋਂ ਭੱਜ ਕੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਬੈਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਣ ਲਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ–ਆਪ ਨੂੰ ਅਸਹਿਜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ, ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਗੋਤਾ ਮਾਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਿਮਾਲਿਅਨ ਪਰਬਤ ਲੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਚਾਰ ਹੋਰ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਦੇਵਤਾ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਤੁੰਗਨਾਥ ਵਿਖੇ ਸ਼ਸਤਰ (ਬਾਹੂ); ਰੁਦਰਨਾਥ ਵਿਖੇ ਚਿਹਰਾ (ਮੁਖ); ਮਧਮਹੇਸ਼ਵਰ ਵਿਖੇ ਢਿੱਡ (ਨਾਭੀ ਭਾਵ ਧੁੰਨ) ਅਤੇ ਕਲਪੇਸ਼ਵਰ ਵਿਖੇ ਵਾਲ (ਜਟਾ) ਅਤੇ ਸ਼ੀਸ਼। ਇਹ ਇਕੱਠੇ “ਪਾਂਚ ਕੇਦਾਰ” ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਵਾਰ–ਵਾਰ ਯਾਤਰਾ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਉਪਰਲਾ ਧੜ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਮੁਖਾਰਬਿੰਦ ਵਿਖੇ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਆਇਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਪਸ਼ੂਪਤੀਨਾਥ ਵਜੋਂ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਮਹਾਨ ਪਾਪ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ, ਪੰਜ ਸ਼ਿਵ–ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਪੰਚ ਕੇਦਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ- ਕੇਦਾਰਨਾਥ, ਮਦਮਹੇਸ਼ਵਰ, ਰੁਦਰਨਾਥ, ਤੁੰਗਨਾਥ ਅਤੇ ਕਲਪੇਸ਼ਵਰ। ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹਨ।
RelatedPosts
ਪਾਂਡਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੇਤਾ ਕੁੰਡ, ਹੰਸਾ ਕੁੰਡ, ਸਿੰਧੂ ਸਾਗਰ, ਤ੍ਰਿਬੇਣੀ ਤੀਰਥ, ਗਾਂਧੀ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਮਹਾਪੰਥ ਆਦਿ। ਮਹਾਪੰਥ ਵਿਖੇ, ‘ਭੈਰਵ ਛਾਲ’ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਚੱਟਾਨ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਲਈ ਭੇਟ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਮੌਤ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਆਖਰਕਾਰ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਅਭਿਆਸ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦੰਤਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਂਡਵ, ਵਿਆਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ, ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਹਿਮਾਲਿਆ ਨੂੰ ਸੰਨਿਆਸ ਲੈ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਦਾਕਨੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ। ਵਿਆਕਰਣਕਾਰ ਵਰਾਰੂਚੀ ਨੇ ਵੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵਜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ‘ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਵਿਆਕਰਣ’ ਲਈ ਸਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਲਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਫਲ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਕੇਰਲ ਦੇ ਮਹਾਨ ਆਦਿ-ਗੁਰੂ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਨੇ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਤੱਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਰਸਤਾ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ। (ਬੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਜਾਂ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨ ‘ਤੇ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਾਸੂਦੇਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਉਹ ਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋਸ਼ੀਮਠ ਮੱਠ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਬਦਰੀਨਾਥ ਵਿਖੇ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਨੂੰ ਚਲ ਪਏ, ਜਿੱਥੇ 32 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਯੋਤ੍ਰਿਲਿੰਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਜਯੋਤ੍ਰਿਲਿੰਗ ਇੱਕ ਸਵੈਮਭੂ (ਸਵੈ-ਜਨਮ) ਹੈ, ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗੋਲ ਚੱਟਾਨ ਜੋ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਪਰਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ। ਉਹੀ ਸਰੋਤ ਸਾਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ੰਕਰ ਨੇ ਮੰਦਿਰ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਤੋਂ ਸੈਵਾਸ ਨੂੰ ਪੁਜਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ੰਕਰ, ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਸਨ, ਕੈਲਾਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਤਿਆਗ ਗਏ ਸਨ। ਉਪਲਬਧ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਮਾਲਵਾ (ਆਧੁਨਿਕ ਦੱਖਣ–ਪੱਛਮੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਦੇ ਰਾਜਾ ਭੋਜ ਤ੍ਰਿਭੁਵਨ ਨੇ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦੀ ਸੱਤ ਵਾਰ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਆਪਣੀ ਵਾਸਤੂਕਲਾ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅਮੀਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਉਚਾਈ ਲਗਭਗ 76 ਫੁੱਟ ਹੈ। ਅੰਦਰੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੰਦਿਰ ਮੰਡਪ ਅਤੇ ਪਾਵਨ ਅਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਾਵਨ ਅਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਕੂਕਾਰੀ ਚੱਟਾਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਜੋ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਜਯੋਤਿਰਲਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਕੇਦਾਰ, ਗੁਪਤਕਾਸ਼ੀ, ਉਖੀਮਠ ਅਤੇ ਮਧਮਹੇਸ਼ਵਰ ਵਿਖੇ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੁਜਾਰੀ ਉਖੀਮਠ ਵਿਖੇ ਮੱਠ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੁਖੀ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦਾ ਰਾਵਲ ਹੈ। ਉਹ ਬੀਰਸੇਬ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਜੰਗਮ ਗੋਸਾਈਂ ਹਨ। ਹੋਰ ਮੰਦਿਰਾਂ-ਤੁੰਗਨਾਥ, ਤ੍ਰਿਜੁਗੀਨਾਰਾਇਣ ਅਤੇ ਕਾਲੀਮਠ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਰਾਵਲ ਦੇ ਨਿਯੰਤ੍ਰਣ ਅਧੀਨ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਹਨ। ਇਹ ਭਾਈਚਾਰਾ ਜੰਗਮਾ ਨਾਮਕ ਸੈਵ ਤਪੱਸਵੀ ਦੇ ਸੰਪਰਦਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ; ਅਤੇ ਮਹੰਤ, ਜਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ, ਰਾਵਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਮਾਲਾਬਾਰ ਦੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਜੰਗਮ ਸ਼ਿਵਜੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲਿੰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਹਾਦੇਓ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਬਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹਾਦੇਓ, ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਕਿ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਾਰ ਹੈ ਕਿ “ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਗੁਆਚਿਆ ਹੈ।”
ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਘਾਟੀ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, 16 ਅਤੇ 17 ਜੂਨ 2013 ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ਸੀ, 16 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮੀਂ 7:30 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ। ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਢਾਂਗਾਂ ਖਿਸਕਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਖਿਸਕਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ। ਇਸ ਤਬਾਹੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਂ ਕੇਦਾਰਪੁਰੀ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਨਵਾਂ ਰੂਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
